М.Чимидцэеэ: Бид хятад хэл, соёлыг маш сайн судалж байж дархлаатай болно

Эх сурвалж: Үнэн сонин, 2008-05-07

 

МУИС-ийн ГХСС-ийн багш, МУИС-ийн Кvнзийн институтын дэд захирал, нэрт орчуулагч, хятад судлаач М.Чимидцэеэтэй хийсэн ярилцлага.

–Монголд Кvнзийн институт саяхан нээлтээ хийлээ. Ач холбогдлыг нь Та хэрхэн vнэлж байна вэ?
-Дэлхий даяар хятад хэл сурах давалгаа єрнєж байна. Ялангуяа Америк, Канад, Европын єндєр хєгжилтэй орнуудад. Монгол Улс маань энэ давалгаанаас хоцорч болохгvй. Хил залгаа хєрш орны хувьд хятад хvнтэй зєв харилцаж сурахын тулд, нєгєє утгаараа Монгол Улс оршин тогтнохын тулд бид хятад хэлийг заавал сурах шаардлагатай. Мєн хэлнээс гадна соёлыг нь маш сайн судалж, таних ёстой. Хятадын хэл, соёлыг мэдэж байж бид улстєрийн салбарт хамтын ажиллагаа, тvншлэлээ єргєжvvлж, бизнесийн салбарт vр ашигтай хамтран ажиллана. Тиймээс Кvнзийн институт Монголд салбараа нээсэн нь ихээхэн ач холбогдолтой юм. Зарим хvмvvсийн ойлгож байгаагаар Кvнзийн сургаалыг судалдаг газар биш. Кvнз бол Хятадын эртний сэтгэгч, сурган хvмvvжvvлэгч, дэлхийн суут арван их сэтгэгчийн нэг. Хятадын соёл гээд ярихад Кvнзийн соёлын тухай ярих хэрэгтэй болдог. Кvнзийн институт нь Бээжинд тєвтэй хятад хэлний дэлхийд тархсан сvлжээ юм. АНУ-д гэхэд 20 орчим, дэлхийн 60 гаруй оронд 220-иод салбар нь байна. Кvнзийн институт гурван vндсэн зорилготой. Нэгдvгээрт, хятад хэл заах, сургах дипломын бус сургалт явуулах. Хоёрдугаарт, Хятадын соёлыг судлах, гуравдугаарт, хятадтай холбоотой янз бvрийн соёлын арга хэмжээ зохион байгуулах юм.
-Та институтдээ багшилдаг уу?
-Багшлалгvй яахав, би МУИС-ийн Гадаад хэл соёлын сургуулийн хятад хэлний багш. Миний заадаг vндсэн хичээл бол монгол-хятад, хятад-монгол орчуулга. Би орчуулагчийн мэргэжилтэй.
–Эртний Хятадын гvн ухааны сэтгэлгээний сонгодог судар болох Кvнзийн “Шvvмжлэл єгvvлэл”-ийг Та Монголд анх удаа бvрэн эхээр нь орчуулсан. Одоо гурав дахь удаагаа хэвлэгдээд байгаа юмаа даа?
-Кvнз хийгээд тvvний шавь нарын эмхэтгэж туурвисан алдарт “Дєрвєн ном таван бичиг” бvхэлдээ Кvнзийн суртлын vндэс болдог. Хятад судлаач, орчуулагчийн хувьд эдгээр дєрвєн номыг Монголдоо орчуулж гаргах зорилготой. Дєрвєн номын эхнийх нь болох “Шvvмжлэл єгvvлэл”-ийг 2004 онд орчуулж гаргасан. Кvнзийн сургаалын гол цєм энэ номонд буй. Хоёр дахь ном “Их суртахуй”-г хэвлэлтээс дєнгєж гаргаад байна. Одоо цаана нь “Мэнзийн сургаал”, “Хэв дундын ёсон” гэж хоёр ном бий. Энэ дєрвєн номыг гаргачихвал монгол уншигчид маань Кvнзийн суртлын vндэстэй танилцах боломжтой гэсэн vг.
Эдгээр номыг гаргахын учир бий. Хятадын соёлыг таньж мэдье гэвэл энэ дєрвєн номыг заавал vзэх ёстой юм. Бид Хятадтай олон мянган жил айл хєрш байгаа мєртєє хятад судлал маш муу хєгжсєн. Дуулианаар их ярьдаг, дуулианаар их зvйл сонссон боловч бодитоор судалсан нь бага. Тиймээс монголчуудаа Хятад гvрнийг улам их танин мэдээсэй гэдэг vvднээс эдгээр номыг орчуулж, орчуулахаар зvтгэж байгаа юм. Ер нь манайханд “хятад хэлийг дэлгэрvvлэх гэлээ, уусгах гэж байна” гэхчилэн ярьдаг єрєєсгєл ойлголт бий. Харин эсрэгээр маш сайн судалж мэдэх шаардлагатай. Тэгж байж бид дархлаа бий болгож чадна.
-Ер нь бид урд хєршєє тєдийлєн сайн мэддэггvй. Хятадын уран зохиол гээд ярихад ойлголт муу, харин Оросыг гэх юм бол хvн бvхэн нэгийг хэлж чадна?
-Манай уран зохиолд Орос, Европын утга зохиолтой харьцуулахад маш ховор зvйлийн нэг энэ. Ялангуяа орчин vеийн Хятадын уран зохиолыг огт мэдэхгvй байгаа. Тэр хэмжээгээр таньж мэдэх vйл явц хязгаарагдмал байна л даа. Харин сонгодог уран зохиолын хувьд сайн орчуулагдсан. “Тансан ламын баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл”, “Хvйтэн уулын бичиг”, “Улаан асрын зvvд” гэхэд бvр XVII-XVIII зуунд орчуулагдсан. Миний хувьд монголчууддаа Хятадын эртний гvн ухааны сонгодог судруудыг ойлгуулж мэдvvлэх сэтгэлийн vvднээс орчуулга нухаад байгаа юм. “Хятадын сонгодог утга зохиолын дээж” гэдэг цуврал ном орчуулаад байгаа. Ер нь хийх юм их байна даа.
-Хятадын орчин vеийн утга зохиолын тєвшин ямар юм бэ, дэлхийтэй харьцуулахад?
-Маш єндєр тєвшинд хєгжиж байна. Єнгєрсєн жил Хятадад “Чоно тотем” гэдэг ном гарсан. Євєрмонголын малчдын аж амьдрал, хvн8 байгалийн харьцааг хєндсєн ном л доо. Энэ ном єнєєдєр дэлхийн бараг бvх хэлээр орчуулагдаад байгаа. Саяхан Азийн утга зохиолын том шагнал хvртсэн байна билээ. Энэ мэтчилэн Хятадын утга зохиол сvvлийн vед их хєгжиж байна. Энд нэг зvйлийг хэлэхэд Євєрмонголд орчуулсан номууд байна. Тэр номыг бид уншиж ойлгоход бас тєвєгтэй. Євєрмонголын болон манай хэл найруулгын vг хэллэг, vгсийн сан их холдсон учраас яруу сайхан найруулга нь учир дутагдалтай байдаг. Хятад орчуулгын vндсэн зарчим бол уг эхээс холдохгvй, vгчлэн орчуулах зарчмыг баримталдаг. Тэр утгаараа яруу сайхан тал нь орхигдоод vгчлэх, хатуу омойх тал нь давамгайлаад байдаг талтай.
-Та утга зохиолын орчуулгын тєрлєєр “Алтан єд” шагнал авч байсан. Яруу найраг орчуулдаг уу?
-Би яруу найраг нэг их орчуулдаггvй, тэр талын авъяас чадвар тааруу. Утга зохиолын шилдэг орчуулгын “Алтан єд” шагналыг 2005 онд Хятадын “Сvнзийн дайтахуйн ухаан” номын орчуулгаар авсан. Их алдартай ном, євєрмонголчууд ч одоо болтол орчуулаагvй байна. Энэ ном одоогоос 2500-гаад жилийн ємнє зохиогдсон. Сvvлийн 4000 жилд хvн тєрєлхтний тvvхэнд тодорч гарсан шилдэг арван номын нэг гэж vнэлэгддэг. Одоогоор манай дэлхийд мэдэгдэж байгаа цэрэг дайны онолын хамгийн анхны ном юм. Дэлхийн 30-аад хэлээр орчуулагдсан. Орчин vед яагаад ингэж vнэлэгдэж байна гэвэл баруунд бизнесийн салбарт гарын авлага болсон. Єєрєєр хэлбэл цэрэг дайны болон бизнесийн онол нь єрсєлдєєн-тэмцэл гэдэг утгаараа адил. Америк, Японы том том бизнесмэнvvд “Сvнзийн дайтахуйн ухаан” номын дагуу бизнесийн vйл ажиллагаагаа явуулж амжилт олсон байдаг. Тиймээс бизнесийн салбарт эрэлттэй, бизнесмэн хvн заавал унших ном болсон. Манай бизнесмэнvvд ч энэ номыг уншаасай гэж би хvсдэг. Энэ номын дагуу бизнесийн судалгаа хийдэг манай хэдэн залуучууд “Сvнз ба бизнес тєлєвлєлт” гэдэг ном бичиж гаргасан. Их эрэлт хэрэгцээтэй байгаа.

-Орчуулгыг “Тамын ажил” хэмээх нь бий. Хэлтэй хэн бvхэн орчуулагч болдоггvй нь ч vvнтэй холбоотой байх. Орчуулагчийн хувьд Таны баримталдаг зарчим юу вэ?
-Дэлхий нийтэд тогтсон орчуулгын vндсэн гурван зарчим бий. Yнэнч шударгуу байх, ойлгомжтой тод байх, яруу сайхан байх гэсэн. Манай эрдэмтэд 1740-єєд онд “Мэргэд гарахын орон” гэж орчуулгын гарын авлага туурвисан. Энэ бvтээлд тэрхvv гурван зарчмыг томъёолсон байдаг. Хятад бас яг энэ зарчмыг баримталдаг юм. Гэхдээ манайхаас хожуу, 1800-гаад оны vед буюу 160 жилийн дараа Хятадын эрдэмтэн эдгээр зарчмыг тодорхойлсон. Манай эрдэмтэн гvvш нар ямар их эрдэм чадалтай хvмvvс байсан бэ гэдэг нь эндээс харагддаг л даа. Бид орчуулга хийхдээ энэ зарчмуудыг баримтлах ёстой юм. Миний хувьд ч энэ л зарчмыг баримтлахсан гэж хичээдэг.
-Сvvлийн vед хvмvvс ном унших нь илт сэргэсэн байна. Тэр хэрээр ч олон сайхан ном гарч байгаа нь олзуурхууштай. Орчуулга оролдож буй залууст хандаж хэлэхэд юуг анхаараасай гэж боддог вэ?
-Нэгдvгээрт, ямар сэдвээр орчуулга хийх вэ гэдгээ зєв олж тогтоогоосой гэж боддог. Юм юм руу vсчих биш. Орчуулга гэдэг єргєн хvрээтэй ойлголт буюу шинжлэх ухаан, урлаг юм шvv дээ. Хоёрдугаарт, єнєєгийн зах зээлд, уншигчдад ямар орчуулга хэрэгтэй байна, юу дутагдаж байна, юуг хvсэн хvлээж байна вэ гэдгийг соргог мэдрээсэй. Жишээ нь миний бодлоор Хятадын орчин vеийн утга зохиолыг унших гэсэн хvсэл монголчуудад их байна. Харин хийдэг хvн нь ховор. Гуравдугаарт, vнэнхvv сэтгэлээсээ хийгээсэй. Орчуулгыг чєлєєт цагаараа ч юм уу эсвэл бизнесийн зорилгоор биш жинхэнэ vнэн сэтгэлээсээ соёрхож, сэтгэл зvрхээ зориулж хийгээсэй гэж хvсэх байна дээ. Тэгвэл сайн орчуулга болно.
–Та сая хэллээ, манай уншигчдад Хятадын уран зохиол унших сонирхол их байна аа гэж. Гэтэл боловсролын салбарын тvшмэдvvд дунд сургуулийн хєтєлбєрєєс уран зрхиолын хичээлийг авч хаях гээд, цагийг нь багасгах гээд байна шvv дээ?
-Би багш хvн. Миний оюутнууддаа хэлдэг ганц зvйл бол “Та нар эхлээд монгол хэлээ сурах ёстой. Монгол хэлээ маш сайн сураад, монголоороо сайхан ярьдаг, сайхан найруулан бичдэг чадвар эзэмшсэний дараа сая гадаад хэлнээс орчуулга хийж чаддаг болно оо” гэж. Зарим оюутан ярьдаг л даа, багш аа би энийг ойлгоод байна, хэлж чадахгvй байна гэдэг. Энэ бол монгол хэлээ мэдэхгvй байгаагийн хамгийн энгийн жишээ. Тийм учраас хvvхдvvдээ тийш нь чиглvvлэх сэн гэж хvсдэг. Манайд сайн оюутнууд бий. Тэднийг харахаар баярладаг юм. Гэтэл манайхны нийтлэг хандлага бол эх хэлээ муу мэдэж байна. Ийм vед уран зохиолын хичээлийг багасгана, хасна гэдэг бол хамгийн аюултай зvйл. Монголоор сэтгэж чадахгvй бол гадаад хэлээр хэзээ ч ярьж чадахгvй, уншиж ойлгохгvй. Оюутнууддаа ярьдаг нэг жишээгээ бас хэлье. Манай алдарт зохиолч, орчуулагч Чойжилийн Чимэд гуайгаас нэг хvн асууж л дээ, “Та орос хэлээр яаж ингэж сайхан орчуулж, ярьж чадаж байна аа” гэхэд “ Миний дайны орос хэлтэй хvн Монголд олон байна. Надаас сайн хvмvvс ч байгаа. Би тэднээс монгол хэлээрээ л илvv. Тийм учраас би сайн орчуулагч” гэж хэлсэн байдаг юм. Ерєєс гадаад хэл сурахын vндэс нь тєрєлх хэл шvv дээ.

-Манайд гадаад хэлний сургалттай дунд сургууль олон байна. Боломжоо дагаад эцэг, эхчvvд маань хvvхэддээ багаас нь гадаад хэл эзэмшvvлэхийг хичээдэг болж. Харин энэ зєв vv?
-Би буруу гэж боддог. Хvvхдэд багаас нь гадаад хэл vзvvлэх нь тийм ач холбогдолтой зvйл биш. Харин ч бага насандаа эх хэлээ сайн сураад ахлах ангиасаа гадаад хэл сурч эхлэх юм бол илvv vр дvнтэй. Миний мэдэх хятад хэлтэй олон хvvхэд бий. Цэвэрхэн дуудлагатай, сайн уншдаг атлаа монгол хэлээрээ илэрхийлж чаддаггvй. Энэ нэг талаар их хортой. Багаасаа хэл сурвал цэвэрхэн дуудлагатай болж болно. Гэтэл тухайн улсын хэлээр цэвэрхэн ярих нь гол зорилго биш. Гол зорилго бол тухайн хэлээр зєв, сайн бичиж, найруулж, уншиж, орчуулж чаддаг чадвар эзэмшихэд юм. Гадаад хэл єнєєдєр мэдлэг биш, хэрэглээ болж хувирсан. Хvнд хэлний мэдлэг эзэмшvvлэх бус чадварыг нь эзэмшvvлэх ёстой юм.
–Тэгвэл манай гадаад хэл сургах сургалтын аргад ч ихээхэн учир дутагдал байна аа даа?
-Манайд гадаад хэл заах сургалтын нэгдсэн систем тогтоогvй байна. Єнєєдєр гадаад хэлний сургалттай сургууль бvр єєр єєрийнхєєрєє зааж байна. Тухайн сургууль олдсон сурах бичгийнхээ хvрээнд л сургалт явуулж байгаа. Манай улсад хятад хэлний сургалттай 30-аад их дээд, 20 гаруй бага дунд сургууль бий. Манай Кvнзийн институт цаашдаа Монгол Улсын их дээд сургуулиудад vзэх монгол хvн, монгол ахуйд тохирсон сурах бичиг зохиож гаргах зорилготой.
-Та Монгол, Хятадын найрамдлын нийгэмлэгийн гvйцэтгэх захирлын алба хашдаг. Хятад судлалын судалгааны орон зай нээлттэй байгааг дээр онцолж байсан?
-Хятад судлалын газрууд байна л даа. Гэхдээ дорвитой судалгаа харьцангуй бага, тєрєлжсєн судалгааны бvтээл ховор байгаа. Тиймээс энэ тал руу ажиллах шаардлага их байна. Хятадын хурдацтай хєгжлийн оньс, нууцыг бид судлах ёстой. Мєн хамгийн гол зvйлийг бид огт судлахгvй орхиод байна. Энэ бол Хятадын соёл. Ялангуяа энэ цаг vед гvнзгий судалгаа хийх хэрэгтэй юм.
-Монголчууд бидэнд нэг болгоомжлол байдаг, хятадууд олноор орж ирээд байна, уусчих вий гэсэн. Мэдээж жижиг улсын зовлон бий. Гэхдээ хятад хvнийг vзэн ядах сэтгэлээ зарим хvмvvс эх оронч vзлээр тайлбарлах нь бий. Гэтэл vнэндээ дэлхийн их гvрэн Хятадын хєгжил мєнхийн хєрш манай улсад хэрэгтэй л байх?
-Тийм ээ, нэг талаар бидэнд хэрэгтэй. Тэртээ тэргvй єнєєдєр дэлхий ертєнц даяарчлагдаж байна. Энэ vед бид тэр сайн, энэ муу гэдэг ч юм уу хаалттай орхих аргагvй болсон. Тиймээс тvрvvн ярьсанчлан таньж мэдэх орчин маш чухал байна. Би боддог юм, манай євєг дээдэс, их хаад ямар ухаантай байж вэ гэж. Тэд хятад хэл, соёлыг нэвтэрхий мэддэг, утга зохиолыг нь судалдаг байсан болохоороо хятад хvнтэй яаж харилцахаа мэддэг байж. Магадгvй Монгол Улс єдий олон зуун жил тусгаар оршиж ирсэн нь хаадын мэргэн ухаантай холбоотой юм. Жишээлбэл, хичээнгvй сайд Цэрэндорж маш том хятад судлаач байсан. Хятадын олон уран зохиолыг орчуулж гаргасан, тэр хэмжээгээр Хятадтай харилцаж чаддаг байсан байгаа юм. Мєн Богд хааны дэргэд орчуулагчдын баг ажиллаж, Хятадын сонгодог утга зохиолыг орчуулж Богд хаанд уншиж єгдєг байжээ. Тэр ном судрын зарим нь Тєв номын санд хадгалагдаж байна.

-Энд дєрєєлєєд ярихад манай єнєєдрийн улстєрчид утга зохиолоос хэт хол, тvvнийг сонирхогчийн тєвшинд ч юм уу байх ёстой, vзэх ёстой гэж мунхагладаг атлаа єєрийгєє элит гаралтай хvн гэж сурталчлаад байдаг. Гэтэл жинхэнэ элит, боловсролтой хvмvvс сонгодог уран зохиолоор хvмvvжсэн байдаг биш vv?
-Тэр тусмаа Хятадын хаад болоод єнєє vеийн удирдагч, дарга нар яруу найраг бичдэг, эрт, эдvгээгийн орчин vеийн утга зохиолоо єндєр тєвшинд судалсан байдаг. Тэгээд vг хэлэх, илтгэл тавихдаа эш татаж ярьдаг. Энэ бол бvр уламжлалтай шvv.
–Хятад хэл сурах давалгаа дэлхий даяар єрнєж буйн нэг жишээ нь америкчууд дунд сургуулийн хєтєлбєртєє хятад хэлийг заавал vзэх гадаад хэлний тоонд багтаасан байна. Харж байхад манай улсад амьдардаг солонгосчууд хvvхдээ хятад сургуульд их сургадаг юм билээ. Хятад хэл сурахад хамгийн хэцvv хэл гэдэг.Тэгэхээр энэ хэлийг сурч буй хvмvvст юу гэж зєвлєх вэ?
-Бас Канад Улс хятад хэлийг заавал сурах гадаад хэл болгосон. Америкт хятад хэлийг єргєнєєр сурч, судалж байна. Европын орнуудад ч бас. Хятад хэлийг хєгжмийн хэл гэж ярьдаг. Сурахад тєвєгтэй ч маш сонирхолтой хэл юм шvv дээ. Манайд хятад хэлийг гарамгай сурсан хvмvvс vеийн vед л байна. Сvvлийн vед хvvхэд залуучууд маш сайн сурч байгаа. Жишээ нь жил бvр Хятадад болдог тэмцээнд амжилттай оролцдог. Хятадууд ярьдаг, “монгол хvн гадаад хэл сурахдаа гарамгай. манай хэлийг маш сайн сурч байна” гэдэг. Одоо ч суръя гэвэл боломж нээлттэй байна даа. Манай Кvнзийн институт хятад хэлийг анхан, дунд, дээд шатанд зааж байгаа. Нэг зvйлийг онцлоход америк хvн “Бид та нарын тєлєє биш, бид єєрийнхєє тєлєє хятад хэлийг сурч байна” гэж ярьдаг. Одоо америкчууд Кvнзийн институт шиг сургуулийг дахин байгуулья гэхэд хятадууд зєвшєєрєхгvй тvр зуур зогсоогоод байгаа. Яагаад гэвэл олон болсон. Гэтэл манайд тэгж ойлгодоггvй, Кvнзийн институт нээгдлээ гэхээр л Хятадыг сурталчиллаа эсвэл Хятадад уусгах гээд байна гэдэг. Яахав, бага орны зовлон байж болно. Гэхдээ олон талаас нь, зєв талаас нь бодох хэрэгтэй юм.
-Таны хувьд хятад хэлийг анх яаж сурч байв?
-Би чинь МУИС-ийн тєгсєгч. Монгол хэл, уран зохиолын ангийн оюутан байж байгаад хятад хэлийг гурван жил vзсэн. Тэр vед хятад хэл сурахад хvнд байсан л даа, багш, ном сурах бичиг байхгvй, орчин байгаагvй. Дараа нь Бээжингийн хэл соёлын их сургуульд очиж суралцсан. Энэ хугацаанд Монголын радиогийн хятад хэлний редакцид олон жил ажиллалаа. МОНЦАМЭ-гийн хятад хэлээр гардаг “Монголын мэдээ” сонины эрхлэгчээр бас ажиллаж байна.
-Єєрийгєє хятад хэл хэр сурсан гэж боддог вэ?
-Гайгvй шvv. Уралдааны морьдоор жишвэл цээжний хэдэн морьдын нэг юм даа.
-Кvнзийн сургаал дотроос хамгийн дуртай афоризмоо хэлэхгvй юу?
-Олон vг бий. Байнга сэтгэлдээ бодож явдаг хэдэн сургаал байдаг л даа. Тухайлбал “Yг хэлэлцэж бологсод лугаа эс хэлэлцвээс хvмvvнийг алдъюу, vг хэлэлцэж vл бологсод лугаа хэлэлцвээс vг алдъюу, мэргэн хvмvvн болвоос хvмvvнийг ч, vгийг ч vл алдъюу” гэж.

Үгэнд биш, утганд шүтэж ярих хэрэгтэй

Эх сурвалж: /http://www.tsagtur.mn/
Бичсэн Ш.Билэгсайхан

Хэл бичгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, МУИС-ийн багш Дүгэржавын Бадамдоржийг дугаарынхаа зочиноор урилаа. Тэрбээр 1993 онд “Өөлд аман аялгууны ойллого” сэдвээр хэл бичгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалж, “Монгол хэлний үгийн сан-утга зүйн ай” /1995/, “Орчин цагийн монгол хэлний утга судлалын үндэс” /1997/, “Монгол хэлний утга судлал” /2006/ зэрэг арав гаруй ном, эрдэм шинжилгээний 50 гаруй өгүүлэл хэвлүүлжээ. Мөн утга судлалаар шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалж, МУИС-ийн профессор болсон эрдэмтэн. Түүнтэй хэл соёл, утга судлалын чиглэлээр тулгамдаж байгаа асуудлын тухай ярилцлаа.

– Та утга судлалын эрдэмтэн хүний хувьд монгол хэлний үгийн санд харь хэлний үг асар хурдацтай “Эрлийзжиж“ байгааг юу гэж тайлбарлах вэ?  

– Аливаа хэлний үгийн сан эвдрэхийн хамт бүтэж, бүтэхийн хамт эвдэрч байдаг жамтай. Ямарваа хэлний үгийн санд харь хэлний үг байдаг зүй тогтолтой. Энэ нь төр, нийгэм, эдийн засаг, соёлын харилцаанаас үүдэлтэй. 21-р зуунд Монгол улс өрнө, дорнын олон улстай харилцаа их өргөжиж байна. Ийм учраас монгол хэлний үгийн санд харь хэлний үг олноороо түр зуур хэрэглэгдэж байна. Ялангуяа байгууллагын нэр хаяг, бүтээгдэхүүний нэр, электрон харилцаанд харь үг үлэмж байна. Харь үгийг оносон сайхан монгол үгээр нь нэрлэж хэвшмээр байна. Тэгэхийн тулд эх хэлнийхээ үгийг эрхэмлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, “консерциум” гэдэг үгийг “холбоо, нэгдэл” гэж орчуулбал зохистой. Гэтэл харь үгийг хэвээр нь хэрэглэж байгаа жишээ олныг дурьдаж болно. Спикер- УИХ-ын дарга, УИХ- парламент, градус-хэм, хобби-хувь хүний сонирхол, лобби-хуурамчаар дэмжих, этгээд дэмжлэг, сертификат- гэрчилгээ, үнэмлэх гэх мэтээр гадаад үгийг хязгаарлаж, монгол үгээ хэрэглэмээр байна.  

– Дэлхийн жишигт албан байгууллагын хаяг нэг мөр байдаг. Тэгвэл Монголд ямар байна вэ? Үүнийг жигдэлмээр байна?  

– Ялангуяа албан байгуул¬лагын хаяг төрийн албан ёсны хэлэнд зааснаар байх ёстой. Монгол бичиг, шинэ бичгээр 10-15 см өндөр байвал, гадаад хэлээр /англиар хадаж болно/ хадвал, гуравны нэгийн өндөртэй хийх ёстой. Англи, солонгос, япон, хятад, араб хэлний үгээр , үсгээр нь байгааг жигдлэх хэрэгтэй. Телевизийн дэлгэцээр англи үгээр томоохон сурталчилгаа хийж байгаа нь зохисгүй. Бүх ард түмэн мэдэхгүй. Би “Сити-ньюс” гэдэг үгийг шүүмжлэж байна. Үүнийг “нийслэлийн мэдээ” гэж нэвтрүүлж болно. Сурталчилгаанд гадаад үгийг хэрэглэж байгаа нь ойлгомжгүй байна.  

– Орчин цагийн монгол хэлний зөв бичих зүйн толь тийм ч хангалттай биш байна. Сонин сэтгүүл, ном хэвлэл их алдаатай гарч байна. Яах вэ?  

– Хоёр л зүйл байна. 1983 онд академич Ц.Дамдинсүрэн, багш Б.Осор нарын зөв бичих зүйн толь гарсан боловч, ягштал баримталдаггүй учраас нэг үгийг олон янзаар бичих байдал үүссэн. Ийм учраас шинэ үсгийн дүрмийн дагуу томоохон хэмжээний журамласан толь ард түмэнд хэрэгтэй байна. Хэл бичгийн ухааны мэргэжилтнүүд санал онолоо нэгтгэж даруйхан гаргамаар байна. Хэвлэл мэдээл¬лийнхэн толь баримтлахгүй, эрдэмтэд өөр өөрийн тайлбарын дагуу үгийг бичсээр байна.  

– Авьяас, гавьяа гэдэг үгийг “ъ”- тэй ч бичих юм. Таны бодлоор аль нь зөв бэ?  

– Ихэнх үгийг монгол бичгээр бичиж ирсэнийг тулгуурлаваас зөв болно. Тиймээс авьяас, гавьяа, томьёо гэж бичнэ. Зөөлөрсөн гийгүүлэгчид “и” байдаг учраас “ь”-ээр бичих нь зүйтэй. Журамласан толь нэн чухал хэрэгтэй байна. Энэ толийг дүрмээ барьж, уламжлалаа баримталж хийх ёстой.Жишээ нь гараг гэдэг үгийг уламжлалаа баримталж бичсэн байна. Дуудлага төдий баримталбал “гариг” болох юм.  

– Эх хэлээ хэрхэн хамгаалах вэ?  

– Даяаршилын үед эх хэл, соёлоо хамгаалах нь зайлшгүй шаардлагатай асуудал болоод байна. Харийн соёлын нөлөө эх хэлэнд их тусдаг. Тэгэхлээр монгол соёл түүнд автах нь дамжиггүй. Нөгөө талаас хүн ам их цөөхөн болохоор хэл соёлоо хамгаалахад хүчин мөхөсдөнө. Монгол найруулгын уламжлалыг алда  ж болохгүй. Үг бүр үнэ цэнэтэй зүйл. Жишээлбэл, эснихэ- мэндлэх, төрөх гэсэн утгатай үг. Академич Б.Ринчений эснисний… гэвэл найруулга зохистой болно. Өнөө цагт олон монгол үг хэрэглээнээс шахагдаж байгаа нь харамсалтай. Хоёрдугаарт, монгол үгийг зөв дуудах, зөв хэлэх ёстой. Радио телевизээр ярьж байгаа, хуралд үг хэлж буй хүмүүс үгээ зөв дуудаж чадахгүй байна гэдэг том алдаа. Жишээ нь, “баяр хүргэяа” гэж байна. “Баяр хүргэе” гэх ёстой. Энэ нь буруу бичлэгт нөлөөлнө. Авчихсан – авцан, ирчихсэн – ирцэн гэж буруу хэлж байна. Буруу хэллэг дандаа буруу хэлбэрийг санагдуулдаг. Энэ бол том алдаа. “- Чи нөгөө зүйлийг хэлчихсэн үү? – Хэлцэн” гэж байна. Харь үгийн нөлөөгөөр үгийн сан гаднаасаа эвдэрч байдаг бол, буруу дуудлага, бичлэгийн нөлөөгөөр дотроосоо эвдэрч байдаг.

– Нэг үгийг олон янзаар бичих юм. Үүнийг яаж шийдвэл зохистой вэ?  

– Олон шалтгаантай боловч, ихэвчлэн монгол бичгийн уламж¬лалыг баримталж, толь бичгээр зохицуулах ёстой.  

– Кино, номын орчуулга тааруу байдгийн шалтгаан юу вэ?  

– Орчуулагчийн монгол хэлний боловсрол муу байгаатай шууд холбоотой. Монгол хэлний найруулга, утга тэргүүтнийг нарийвчлан мэдэх хэрэгтэй. Энэ мэтээр нарийн утгалахгүй учраас орчуулга оновчгүй болж байна.  

– Киноны орчуулганд хар ярианы үг хэллэг их хэрэглэх юм?  

– Орчуулгын ёс суртахууны хэм хэмжээг умартаж, хэт хар ярианы үг хэрэглэж байгаа нь нийтэд тааламжтай бус байна. Сайхан эерүүлсэн, хүндэтгэлийн хэлцийн утгыг оновчтой хэрэглэх хэрэгтэй.  

– Сурагчид байтугай оюут¬нууд хүртэл зөв бичиж чадахгүй байна?  

– Хэлний аливаа нэгж утга хэлбэрийн нэгдэл байдаг. Монгол хэлний сүүлийн ная гаруй жилийн сургалт хэлний хэлбэрийг, өөрөөр хэлбэл хэл зүйг зааж ирсэн учир найруулан бичиж чадахгүй байгаа нь сурагчийн долоон зөв. Харин хэлбэрийн гүн бүтцийг буюу утгыг заагаагүй учраас найруулан бичиж чаддаггүй.  

Монгол хэлний хичээл үг ямар утгатай вэ? гэдгээс эхлэх ёстой. Эхлэх цэг нь энэ. Дунд сургуульд бүтээврийн утга, үгийн утга, хэллэгийн утга, хэлцийн утга, өгүүлбэрийн утгыг түлхүү заах ёстой. Утга гэдэг бол бодит юм, хүний сэтгэн бодсон ухагдахуун, хэлний тэмдэг гурвын шүтэлцээ байдаг. Ийм учраас монгол хэлийг ийм шүтэлцээгээр заах ёстой.Зөв бичих дүрмийг дотроо бодоод намрын тухай утга уянгатай бичнэ гэж байхгүй. Яаж сайхан бичих ёстой вэ? гэхлээр намрын тухай бодитоор бодож боловсруулж, хэлний тэмдэгээ зохистой хэрэглэж бичих ёстой.  

Үгэнд шүтэлгүй, утганд шүтэж, ярьж бичих хэрэгтэй. Цөөн үгээр гүн утга гаргах ёстой. Ингэхийн тулд сайн зохиолч, сэтгүүлч, эрдэмтдийн чансаатай бүтээлээс өдөр тутам суралцах хэрэгтэй. Найруулгыг уламжилж эзэмшинэ гэдэг их чухал. Ерөөсөө залуучууд ахмадын найруулгыг хүндэтгэхгүй байна. Яруу найрагч Б.Лхагвасүрэнгийн “Гашуун өвс”, Б.Явуухулангийн “Намрын мөнгөн өглөө”, зохиолч Ч.Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” номыг сайн уншмаар байна. Монгол хэл сурахдаа утга найруулгыг нь голчлох хэрэгтэй. Үг юу илтгэж байна, ямар санаа гаргаж байна гэдгийг голчлох ёстой. Харь хэлний загвар, байгууламжаар найруулж, монгол хэлний байгуулам¬жаар бичээгүй болохоор хэл эвдэрч, утга найруулга алдагдаж байна. Жишээ нь, “танд баяр хүргэе” гэхийг “ танд баяр хүргэмээр байна” гэх юм. Монгол хэлний сургалтаа сайжруулах хэрэгтэй байна.  

 - Хүүхдэд хар багаас нь гадаад хэл заахыг чухалчилж байна. Та энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?   

– Энэ буруу. Яагаад гэвэл унаган сэтгэхүй нь хоёрдоно. Зургаагаас дээш ангид гадаад хэл заах нь зөв. Ясан шүд ургатал гадаад хэл заамааргүй байна. 

– Манай орчуулагчид монгол хэлээр ярихдаа аялгаа өөрчилж маяглах юм. Энэ тухайд…?  

– Тэр тусгүй. Хэл хэлний өргөлт дуудлагаар нь ярих ёстой. Хятад хүн монголоор ярихдаа хятад аялгатай ярьдаг нь содон байдаг.  

– Монгол хэлэнд сүүлийн үед хар ярианы элдэв “жаргон”- уудыг хэрэглэж ярьдаг болжээ. Энэ зөв үү?  

– Ялангуяа хэвлэлд гэр зуурын, этгээд, хар ярианы үгийг өргөн хэрэглэж байгаа нь монгол хэлний найруулга доройтож байгаагийн шинж. Ичимдэг, зан суртахуунгүй үгийг нийтэд дэлгэж тавьдаггүй. Хэвлэлд эрээ цээргүй юм их бичиж байна. Монгол найруулгад дээрх зүйлийг хориглож байсан сайхан уламжлал бий.  

– Монгол хэлний эрдэмтдийн хамтран хэрэгжүүлмээр чухал ажил юу байна вэ?  

– Юуны өмнө монгол үгийн зөв бичих хэлбэр, дуудах дуудлага, бичигдэх утгыг нь залуу үед таниулмаар байна. Шинэ бичгээр зөв бичүүлж сургах хэрэгтэй. Хүмүүс өөрийнхөө бодлоо хүртэл их алдаатай бичиж байна. Алдааг засахын тулд 100000 үгтэй журамласан толь хурдан зохиож, төрийн албаны хүмүүст өгөх хэрэгтэй. Ирээдүйд улсын тусгаар тогтнол, монгол утга соёлоо хамгаалах үүднээс монгол бичгээ хүн бүр сурах ёстой.  

– Хэл бичгийн ухаанаар цол хамгаалуулах эрдмийн зөвлөлөөс сүүлийн үед ямар шинэлэг бүтээл гарч байна вэ?  

– Монгол хэл шинжлэлийн чиглэлээр эрдмийн зэрэг хамгаалахдаа утга судлалын сэдэв сонгож хамгаалж байгаа нь сайшаалтай. Цаашид монгол хэлний өнгөн бүтэц, гүн бүтцийг шүтэл¬цүүлэн хийсэн судалгаа үнэ цэнэтэй байх болно.  

– Монгол хэлийг мөхөл рүү ойртож байна гэж үзэж болох уу?  

– Монгол хэлийг мөхөж явна гэж дүгнэж болохгүй. Ярьдаг бичдэг хүн нь, үсэг бичиг нь байна. Амьд хэл учраас мөхөж байгаа бус. Гэвч сургалт судалгааг нь оновчтой болгохгүй бол хэл мөхдөг жамаар мөхөж болно. Хүн амыг эрлийзжүүлээд, газар нутгийг нь гадаадынханд түрээслээд, үсэг бичгийг нь соливол маш түргэн устах болно.  

– Бид хэл, соёлоо яагаад умартаад тоохгүй, хайрлахгүй байна вэ?  

– Монголын бүх ард түмэн хэл соёлдоо дургүй биш. Цөөн хүмүүс гадаад хэл рүүгээ тэмүүлж хэл соёлын тухай ярихаа больсон байна. Монгол хэлээ мартахгүй хайрлахын тулд монгол бичгээ нийтийн хэрэглээ болгох хэрэгтэй.  

– Та юунд харамсдаг вэ?  

– Монголчуудын хувцас, хоол, сууц, утга соёлоос ихэнх нь баларч байгаад харамсдаг. Зурагтаар монгол хоол, хувцас хийхийг харуулахгүй байна. Монгол заншил саармагжиж байна.  

– Дунд сургуулийн монгол хэлний сурах бичиг шаардлага хангахгүй байна. Зөв бичих дүрэм ч алга. Ямар ч алдаагүй зөв бичиж чаддаг хүн ховор байна?  

– Хамаагүй үгүйсгэж болохгүй. Сүүлийн зургаан жилд дунд сургуулийн монгол хэлний хөтөлбөр боловсронгуй болсон. Утга, бүтэц, хувиргал, соёл гэсэн 4 айтай. Сурах бичгийг багаар зохиох дэвшил гарсан. Энэхүү сургалтанд баримтлах зөв бичиг, утга тайлбарлах, зөв дуудлагатай “Хүүхдийн толь бичиг” байх ёстой. Ийм толь хятад, орос, өвөрмонгол, японд байдаг.